Asrim senar-emazteak, Miamiko bikote aberats bat, dira egun gazteluaren jabeak. Udako egonaldia egiten dute hemen, azken hamalau urteotan, baina adinean aurrera doaz eta salgai jartzea deliberatu zuten duela gutxi. Horren berri izatean, baigorriar talde batek gaztelua euskaldunon eskuetara itzuli behar zela pentsatu zuen, eta eraikina erosteko kanpaina abiarazi zuen, «Euskaldun bat, euro bat» izenpean. Kanpainaren bigarren faseari ekin dio orain Etxauzia Nafartarren Etxea elkarteak, berebiziko indarrez, hala behar baita apustua irabaziko bada.

Etxauzia Nafartarren Etxea elkarteak 225 bazkide ditu egun, asko Baigorrikoak, baina baita Ipar Euskal Herriko barnealde nahiz Euskal Herri osoko batzuk ere. 2016ko udaberrian «Euskaldun bat, euro bat» kanpaina abiatu zuen, elkartea eta asmoa ezagutarazteko. Elkartea egituratzeko ere balio izan zuen, eta proiektua beste fase batera pasatzeko ere bai. Horrela, kanpainarekin batera, proiektuaren garapenean ere lanean aritu da elkartea: kanpora begirakoarekin batera, barrura begirakoa ere landu du, saretu egin da Baigorri eta inguruetako pertsona eta eragile ugarirekin, baita Euskal Herriko nahiz diasporako lagun eta elkarte ugarirekin ere.

Barnealdea biziarazi

Lau lantalde jarri dira abian elkartean, eta laurak koordinatzen dituen administrazio kontseilu bat ere lanean ari da. Horiekin batera, komunikazioan apustu sendoa egin da, eta estrategia berria pentsatu, sakondu eta garatzeko lanetan aritu da. Elkartearen helburua mila urtean herritarrentzat itxita egon den eraikin honen jabe egitea eta herritarrei ematea da. Zertarako? Egitasmo eder eta zabal bat egiteko. Ipar Euskal Herriaren barnealde osoa biziarazteko, ekonomikoki, kulturalki, linguistikoki. Bizia eman nahi diote Etxauziari, zabaldu eta biziarazi. Baina ez gaztelua bera bakarrik. Gazteluaren bidez, Ipar Euskal Herriko barnealde osoa ere bai.

Etxauzia gazteluan kokatuko dira Lantegi Elkartea, Ondarearen Interpretazio Zentroa, kultur ekimenak eta ikuskizunak egiteko gunea eta diasporari eskainiko zaizkion harrera nahiz genealogia zerbitzuak. Etxauziaren jabeak herritarrak izango dira, eta, beraz, bertako kudeaketa autogestioan oinarrituko da. Proiektu komunitarioa izango da, bere osotasunean herritarrekin eta herritarrentzat lanean arituko dena.

Egitasmoa herritarrekin aurrera ateratzeko, ez du balio publizitate kanpaina soil batek. «Sarea da interesatzen zaiguna –diosku Kattalin Sainte-Mariek, ekimenaren koordinatzaile nagusiak– eta horregatik “Zabal eta bizi” kanpaina “bizilagunak” kontzeptuan oinarritu dugu, elkarrekin egin beharrekoa delako, euskaldun guztiok proiektu honen parte izatea nahi dugulako. Horretarako, elkarlana, elkar ulermena, eta denon artean aritzeko gaitasuna jorratu nahi ditugu. Komunitate bizi eta zabal bat egin nahi dugu, denok horren barne sendi gaitezen. Dirua epe motzera bildu nahi dugun bezala, proiektua oso epe luzerakoa izatea nahi dugu».

Etxauziaren baitan norbanakoak daude. Baina Etxauziak egiten duen lanean eta proiektuetan elkarteekin aritzen da. Euskal Herri osoko elkarteekin, hain zuzen ere. «Guretzat, sarea ez da bakarrik norbanakoena, proiektu eta elkarteena ere bada. Beste askoren proiektuekin konektatuta dagoen proiektuak askoz ere balio gehiago du, joan-etorriko harreman emankorra sortzen duelako. Gauza bera esan dezakegu instituzioez ere. Horiekin lan egitera goaz, proiektua herritarrena dela garbi utzita», azaldu du Kattalinek.

Nazio ikuspegia

Horrela, egiten dutenari, maila lokaletik abiatuta ere, dimentsio nazionala ematen diote. Egiten duten ekimen bakoitzean ari direlako Ipar Euskal Herriko barnealdea biziarazten, baina zabaltzen ere bai. Lehenik, uste dute Euskal Herriari horrelako gaztelu eder bat berreskuratzeak poza emango diola, eta hori ere garrantzitsua dela alde emozionaletik. Baina, horrekin batera, idealismotik errealismorako jauzia ematen dute, sinetsita daudelako nahi dugun Euskal Herri bizi eta zabal hori egiteko, tokian tokiko lanak nazio ikuspegi batean jarri behar direla.

Lehenik eta behin, egiteko modu bat: herritarrak elkartu eta euren etorkizunaren jabe izateko lan egitea. Gero, Ipar Euskal Herriko barnealdea biziarazten lagundu. Dauden hutsuneei erantzunez, beste proiektu batzuekin batera, ekarpen hori egiten lagundu. Lehen aipatu bezala, bada administrazio kontseilu bat eta lau batzorde: diaspora batzordea, ekonomia lantaldea, historia lantaldea eta kultur ekimenak antolatzen dituzten kideak. Baita urteko batzarra ere. Erabakiak kolektiboki hartzen dira, eta hartuko dira gerora ere, gaztelua erosi ondoren.

Baigorriko eskualdea izango da, proportzioan, Euskal Herrian migrazio handienetakoa, handiena ez bada, izan duen eskualdea. Horregatik, zein toki hobea, Munduko Euskal Etxe guztien Ama izango denaren egoitza izateko? Egun, ez da horrelakorik Euskal Herrian. EAE, Nafarroa, eta orain Herri Elkargoa ditugu, baina ez dago Euskal Herri osoko diaspora osatzen dutenentzat erreferentziarik. Beraz, hutsune bat ere beteko du horrela Etxauziak.

Lehen bilketan 100.000 eurotik gora lortu ahal izan ziren. Ez da kopuru makala. Diru horri esker, proiektua bera abian jarri ahal izan da, baina oraindik diru asko falta da. «Nahiko genuke milioi eta erdi batu, eta horrekin gaztelua eskuratzeko negoziatzen hasi. Ez da hori gazteluaren prezioa, baina bai gure proiektua erreal egiteko beharko genukeen dirua», azaldu du Kattalinek. Bildu behar den diruaren zati handi bat, maiatzean hasi eta uda honetan egingo duten bilketan jaso nahi dute. Kanpaina horretan, Euskal Herri osoko eta diaspora osoko jendearen ekarpena jasotzea espero dute. Kanpaina sareetan oinarrituko da, jendearen parte-hartzean. «Bizilagunak» kontzeptua landuko dute Etxauziaren inguruko komunitate zabal eta bizi bat osatzeko. Beraz, milaka euskaldun Etxauziari dirua ematearekin batera Etxauzia komunitatearen parte izango dira. Ekitaldi, aurkezpen, sare sozial eta gainerako euskarriekin batera, guztion parte-hartzea eta laguntza ezinbestekoak izango dira, eskualdez eskualde, herriz herri.

Dagoeneko martxan da kanpaina, eta lehenengo ekitaldiak burutu dira. Esaterako, gazteluko ganbaran emanaldia eskaini dute Bernardo Atxagak eta Anarik, eta igande honetan “Hordago ardo” ikuskizuna izango da gazteluaren ganerrean (ganbaran), Mikel Garaizabal enologoaren lantaldearen eskutik: euskal arnoen dastaketa hau ikuskizunerako espresuki sortutako diziplina anitzeko sorkuntzaz inguraturik gauzatuko da. Dastaketan zehar, silueta misteriotsu batek koadro erraldoi bat margotuko du, zuzeneko musika eta bideo sorkuntzaz lagundurik. Eta aktore bik, zerbitzari, kantari, poeta eta zirikatzaile lanak egingo dituzte. Arno eta arno artean, tokiko hainbat produktu ere dastatu ahal izango dute bertaratuek. Ikuskizuna Ipar Euskal Herriko sor-marka guziek bat eginik babestua da: Ossau-Irati Gazta, Ezpeletako Biperra, Kintoa Xingarra eta Irulegiko Arnoa.

Etxauz gaztelua: mila urteko historia aparta

Etxauz gaztelua dagoen gunean bertan kokatu zen Baigorriko bizkondeen egoitza XI. mendeaz geroztik, 1033tik 1830era. Jaurgaineko Joanes historialariak dioenez, Antso III.a Iruñeko erregeak Baigorriko ibarra bere hurbileko jauntxo bati eskaini zion, zaindu zezan, bizkonde izendatuz. Gartzia Otsoa zuen izena, garai hartan Gorteko botilero eta Bizkaiko kondearen anaia. XIV. mende erditsutik Baigorriko bizkondeek «Etxauz» izena hartu zuten, alegia, beren jauregi nagusiarena.

Etxauztarren dinastiak bere ospe garaiak XIV. mende hondarrean eta XV.aren hastapenean ezagutuko ditu, Semen Gartzia Baigorriko hamalaugarren bizkondearekin. Haren semea, Joanes, Lizarrako merindadeko merio nagusi izendatu zuten. 1512 eta 1527 artean, Etxauzeko Grazian agramondarren leinuari lotuko zaio eta Nafarroaren independentzia defendatuko du, legezko errege diren Labriteko Joanes eta Biarno-Foix-eko Kattalinen alde. Nafarroa menperatua izan ondoan, etxauztarrek, Labrit dinastiari leial izanik, Pirinioen iparraldearen askapenean parte hartu zuten eta 1527tik aurrera Baxenabarre bilakatuko den lurraldean Nafarroako erresuma txikiaren berrantolaketan. Erresuma horretako jaun handienetakoak izango dira etxauziarrak, eta Agramont, Lukuze eta beste jaun handien ondoan Nafarroako Estatuetan beren aulkia edukiko dute. Mende hastapenetan, bizkonde titulua eta gaztelua Saint-Martin familiaren esku geldituko da, eta 1750 inguruan, Lapurdiko Senpere herriko Caupenne d’Amou-koen eskuetan.

1795eko urtarrilaren 23an, Jeanne-Marie Marguerite Caupenne d’Amou, titulu eta gazteluaren oinordekoa, Jean Harisperekin ezkonduko da. Baina bikoteak ez du haurrik izango eta bizkondeen dinastia horretan itzaliko da, Jeanne-Marie Marguerite, Etxauziako azken damarekin, 1832ko otsailaren 10ean. Harispe frantses armadetako kapitaina izango da Konbentzio Gerren garaian eta Napoleonen kanpainetan parte hartuko du. Inperioko konde izendatuko dute eta Frantziako mariskal. Ez da, ordea, Etxauziako gazteluan bizi den bere emaztearekin egoten. 1848an, Jeanne-Marie Margueriteren ilobak Etxauzia gaztelua euskaldun-irlandarra den abadiatarren familiari salduko dio.

Charles d’Abbadie d’Arrast gazteluan biziko da hil arte, 1901eko abenduan. Haren biloba Harry maiz joaten da gaztelura. Hollywood-en ari da lanean, lehenik Charlie Chaplin-en laguntzaile eta gero filmegile eta gidoilari. 1920-1930 urteetan D’Abbadie d’Arrast eta Chaplin hiru aldiz izango dira Etxauzian.

1940-1944 artean, armada alemanak okupatuko du gaztelua eta kuartel nagusi bezala erabiliko. Gazteluan bizi diren soldaduek teilatu azpietako hormetan utzi dituzte alemanez idatzi eta marrazki batzuk, gaur egun oraindik ere ikus daitezkeenak. Gerra bukatzean, nahiz eta beti d’Abbadie d’Arrast-en esku izan, gaztelua hutsik geldituko da. Harry 1968an hilko da eta 1976an, Eleanor Boardmanek, Harry d’Abbadie d’Arrasten alargunak, gaztelua salduko du.

Ondorengo urteak zailak izango dira. Gaztelua bipildu eta xehatu egingo dute jabe berriek, altxor bat aurkituko duten uste ustelean, eta azkenean bazterrera utzia geratuko da 1994ra arte. Halere, 1989an Frantziako monumentu historikoen zerrendan sartuko dute. 1994an, Baionako bikote batek, Pierne senar-emazteek, Etxauzia erosi zuten, eta erabat eraberritu. Etxauzia luxuzko ostatu etxe bilakatu zuten.

2003ko abenduan Pierne bikoteak Azrani bikoteari saldu zion gaztelua. Senarra Miamiko dirudun bat da eta bere emaztea jatorriz Erratzukoa, Baigorri ondoko auzo ibarrekoa. Azranitarrak dira egungo jabeak.

Gara, 2017/05/13