Opinión / Iritzia

Euskararen gibelatze

Patxi Saez

Patxi Saez


Euskarari hizkuntzakeriaren pozoitik eman izan zaizkion eztenkada mingarrienak inperialismo linguistikoaren botere egituretatik etorri izan zaizkio. Eztenkada horiek etengabeak izan dira historiaren joan-etorrian, baita gaur egun ere.1234-1239koa da agirietan agertzen den euskararen aurkako hizkuntzakeriari buruzko testigantzarik zaharrena. Sasoi hartan Errioxako Ojacastro herrian, eta baita eskualde osoan ere, euskara zen egunerokoan herritarrek hitz-jario bizian erabiltzen zuten hizkuntza. Herritar haietako asko eta asko euskaldun elebakarrak ziren. Baina, Gaztelako merioak, erregearen izenean lurralde hartan epaile lanak egiten zituenak, epaiketetan euskaraz egiteko debekua ezarri zien. Erabakiarekin suminduta, haserrearen haserrez, alkateak eta Ojacastroko bizilagunek bat hartuta, merioari ikusarazi zioten epaiketetan euskaraz egitearena aitortuta zeukaten eskubidea zela. Alkateak Gaztelako merio nagusia zen on Morial jaunari frogatu zion lurralde hartako herritarrei Ojacastroko foru edo lege zaharrak aitortu egiten ziela euskaraz egiteko eskubidea. La fazanya de Ojacastro du izena herri usadio zaharrean oinarri zuen epai historiko hark. Euskarak lurralde batean legez aitortutako ofizialtasunaren lehen testigantza dugu Ojacastrokoa.

1349. urtetik hasita, Aragoiko koroaren mendean zegoen Oska hirian argitaratutako udal agindu edo ordenantzetan, herriko azokan pertsonen arteko salerosketetan artekaritza lana egiten zutenei, arabiera, hebraiera eta euskara erabiltzea debekatu zieten eta garai hartako kristautasunaren hizkuntza zen aragoitar erromantzea erabiltzera derrigortu zituzten. Aldi hartan, artekariek, iruzurrik ez gertatzeko, pertsonen arteko salerosketak egiaztatzen zituzten.

Oska hiriko ordenantzetatik, denbora igaro ahala, arabieraren eta hebraieraren debekua kendu bazuten ere, hizkuntza haiek lurralde hartatik desagertu egin zirelako, euskararen debekuak hirurehun urtez iraun zuen, XVII. mendera arte.

1768 eta 1770. urteetan hartutako erabakien bidez, Espainiako Carlos III.a erregeak inperioko eskola guztietan, baita Amerikakoetan ere, gaztelania derrigorrezko ezarri zuen eta gainontzeko hizkuntza guztiak erabiltzea debekatu eta zigortu egin zuen Borboi etxeko errege glotofobo hark.

Frantziako iraultzaren garaian, 1794. urtean, Frantzia osoan hizkuntza bakarra ezartzearen aldeko Barère txostena gailendu zen. Jakobino iraultzaileek frantsesa estatu-nazioaren hizkuntza bakar eta nagusi bihurtu nahi zuten garai hartan, Henri Grégoire abade iraultzaileak, 1794ko ekainaren 4an, Frantziako Lehen Errepublika sortu zuen batzar konstituziogilearen aurrean, “Dialektoak suntsitzeko eta Frantziako hizkuntzaren erabilera orokor-tzeko, behar eta baliabideei buruz” aurkeztu zuen txostenean zioenez, Frantziako biztanleen % 11k besterik ez zuen hitz egiten Napoleonek ere ikasi beharra izan zuen hizkuntza. 28 milioi biztanleetatik 3 baino gutxiagok egiten zuen frantsesez. Frantzia iraultzaile hartako 83 departamentuetatik 15etan bakarrik egiten zen frantsesez. Garai hartako errealismo linguistikotik oso urrun zegoen Frantziaren luze-zabalean iraultzaren agintetik ezarri zuten hizkuntza.

Frantzian ere, iraultza handiaren ondoren, XIX. mendean barrena, hainbat legeren bidez eskolako hizkuntza bakartzat ezarri zuten frantsesa (1833ko Guizot legea, 1850eko Falloux legea, 1882ko Ferry legea…).

1876an, Bigarren Karlistaldiko gerratearen ondoren, Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan Foruak galdu zirenean, gaztelania ezarri zen hizkuntza bakar. Gerra galtzeak herrigintzarako ahalmena, erabakimena eta ekimena galtzea ekarri zuen eta hortik berebiziko atzerakada etorri zen euskararentzat. Garai hartako Madrilgo El Imparcialegunkariak hauxe argitaratu zuen bere editorialean:

“Quitarles los Fueros no es suficiente, ahora tenemos que quitarles la lengua…”.

1914an, Lehen Mundu Gerra piztu zenean, Ipar Euskal Herriko baserriak -Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberokoak- hustu egin ziren gazte-jendez. Lau urte iraun zuen gerra luze eta odoltsu hartara joan ziren gazte euskaldunak frantsestuta itzuli ziren lubakietatik, Frantziaren aldeko herritartasun atxikimenduz beterik. Borrokaren lehen lerroan ziren euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez ulertzeagatik. Kantuak dioen bezala, “Euskara baizik ez zekiten haiek, morts pour la patrie”. Armak hartzera deitutako euskaldun frankok gerra latz hartan euskara soilik jakitea trabarako eta kalterako zutela iritzi zioten eta, horregatik, frantsestu egin ziren. Frantziaren alde bokorratzeak herritartasun lokarri sendoak sortu zituen euskaldun anitzengan. Eskolak eta armadak funtsezko funtzioa izan zuten frantses nazioaren sorkuntzan, nazio kontzientzia horren errotzean. Eta Euskal Herrian ere eragina izan zuten.

Gerrek on guztia eraman eta txar guztia ekar-tzen dute. Hala, beste gerra batek ekarri zuen euskara Hego Euskal Herriko karriketatik, dendetatik, aldizkarietatik, egunkarietatik, liburuetatik, irratietatik, disketatik, antzokietatik, elizetako ponteetatik eta bizitza publikotik desagerrarazteko agindua. Baina, batez ere, hitza mintzo bihurtzeko debekua eta zigorra ekarri zuen. Falangisten fusilen aurrean zigortutako euskaldunekin herri askotako hormak tiroz zulatu eta odolez gorritu zituen erregimen frankistak ekarri zuen euskararen erabateko debeku eta jazarpena. 1938an, esate baterako, haur jaioberriei euskarazko ponte-izena jartzea debekatu zuen 40 urte iraun zuen Frankoren diktadura glotofobo hark. 1944an, berriz, idazki publiko guztietan debekatu zuen euskara, baita hildakoen hilobietan ere. Euskaraz jaio, bizi eta hiltzea debeku eta zigorra zen Generalísimoaren diktadura hartan.

Baina euskararen galera inondik etorri bazen, modernizazioak ekarritako lan egiteko moldearen aldaketatik etorri zen. Industrializazioak ordura arteko gizartearen antolaketa irauli egin baitzuen. Familia asko eta asko mendi-mendian belardiz inguratutako baserri-etxe zabaletan bizitzetik, etxe-ilarez osatutako kalezuloetara joan ziren bizitzera, izenik eta izanik gabeko etxe estuetara, ke beltza zerien lantegien altzora. Industrializazioak euskararen lurraldea kolonizatu eta urbanizatu egin zuen, bereziki Espainiatik saldoka etorritako langile erdaldunekin. Erdaraz lan egiten zuten fabrika haietan soldatapeko langile bihurtzeko ezinbestekoa zen euskara bazter uztea, baita erdaldunez jositako hiri, herri eta auzoetan bizitzeko ere. Biztanleriaren hazkunderik handiena 1950 eta 1975. urteen artean gertatu zen: % 93 hazi zen biztanleen kopurua Hego Euskal Herrian. Ia bikoiztu egin zen biztanleria: 1950. urtean 1.443.472 biztanle izatetik, 1975 urtean 2.783.352 biztanle izatera igaro zen biztanleria Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroan, 1.300.000 herritar gehiago hogeita bost urtean.

Baserri-etxeetan oinarritutako familiaren egitura sozialak eta ekonomikoak bere azken arnasa eman zuen industrializazioarekin. Baserriak mendeetan hezur-mamitutako burujabetza ekonomikoa galdu egin zen, lantegi handien menpekotasun ekonomikoaren gatibu bihurtzeko.

Eta gaur egun, euskararekin ere, horretan gaude. Gizakia gizaki denetik biziraupena eta garapena lanean ardaztuta dituen gizarteak nola bihurtuko du euskara bere hizkuntza nagusi, lanerako baliorik ematen ez dion bitartean? Euskara lan egiteko hizkuntza izaten dugunean, orduan bihurtuko dugu euskaldunez osatutako gizartearen ardatz-hizkuntza. Azken batean, gizakiaren hiru oinarri funtsezkoenak euskaratik eraikitzea da gakoa: familia, lagunartea eta lana. Horiek azken mila urteotan etxetik eta euskaratik eraiki ditugu. Eta aurrerantzean ere, euskaratik eraiki beharko ditugu euskaldunon mintzoa, morrontzarik gabe, bere buruaren jabe izatea nahi badugu.

Patxi Saez Beloki
Soziolinguista eta Euskaltzaindiko Sustapen batzordeko kidea


 

Las motivaciones de nuestros corsarios

tomás urzainki

tomás urzainki


Los corsarios actuales de la costa labortana, investidos con sus trajes, y tocados de los peculiares sombreros de la Ordre des Corsaires Basques, en San Juan de Luz, Donibane Lohizun, y Ziburu, pronuncian sus juramentos de investidura anualmente en la Mairie de la primera, tras el homenaje que rinden -en el mar a bordo de tres barcos- a los corsarios y marinos fallecidos, con canciones y coronas de flores, así como la celebración de su solemne Misa de los Corsarios, cantada en euskera, en la iglesia de San Juan, magnífica con sus balconadas interiores de varios pisos de coros de madera, recuerdo patrimonial de la gran carpintería naval y civil de nuestro país, a rebosar de incondicionales al acto. Se conmemora a los corsarios y pescadores, de bacalao y cazadores de ballenas, pues según llegaran las épocas de guerra o de paz practicaban uno u otra profesión, así lo muestran tanto en la ofrenda con los ejemplares recién pescados de atún, anchoa…, como en las espadas exhibidas en los actos que evidencian la memoria de estos heroicos marinos. En los actos del último capítulo, celebrado el domingo 23 de septiembre de 2018, estuvieron acompañados, entre otras delegaciones, por cuatro representantes de la Cofradía del Queso de Roncal con sus trajes roncaleses, como invitados preferentes.

Quiénes eran aquellos corsarios a los que ahora se rememora y reconoce sus méritos, con boato, admiración y respeto. Nos hacen presente la bravura y eficacia con la que en realidad defendieron su libertad y la de los demás, frente a la depredación y tiranía global desarrollada por los conquistadores, beneficiándose eso sí de los apresamientos de los galeones que bajo pabellón de su católica majestad conducían el botín procedente del saqueo de las América a través de los mares hacia Europa. Actuaban, no solo para lucrarse, sino justificados por luchar en defensa de la libertad de tránsito y comercio, frente al monopolio impuesto por los imperios ultramarinos bendecidos por la Iglesia de Roma.

Entre las cuestiones que se pueden plantear, quién estaba detrás de ellos, quién era el gobernante de nuestros corsarios, quién les extendía la patente de corso, con quién repartían el fruto de sus aprehensiones;en la práctica estuvieron tanto al servicio del rey de Navarra al principio, como después del de Francia y Navarra. Los violentos hechos sobre la destrucción el año 1558 de la ciudad de San Juan de Luz y su puerto por los españoles, que según dijeron la ejecutaron para impedir la presencia de “los franceses” en las tierras del Golfo de México y por el abordaje de los barcos cargados de oro, plata y riquezas. También la quisieron presentar, en el colmo del cinismo conquistador, como que fue una lucha de navarros contra “franceses”, aunque, eso sí, mandados los primeros por el virrey español en Navarra, duque de Alburquerque.

La Administración Pública central de los reyes de Navarra desde 1512 hasta 1620 tenía dos ubicaciones: la de los Estados independientes del Reino de Navarra y de la Soberanía de Bearne en Pau, mientras que la de los Señoríos como Labrit-Albret y las Gobernaciones como Labourdi y otras estaban en Nerac. En 1453 los ejércitos de La Corona de Francia conquistaban la Vasconia norpirenaica y su costa contra las tropas británicas-gasconas-vasconas, quedando independientes Navarra y la Soberanía de Bearne con sus respectivos territorios hasta 1621. Mientras que en 1512 el general inglés Dorset, a la cabeza de un ejército británico de más de diez mil soldados, acampaba en Gipuzkoa por invitación de Fernando el Católico para en teoría conquistar juntos la Vasconia norpirenaica. Este monarca felón los utilizó como peones, sin ellos saberlo, en los movimientos estratégicos de la guerra de conquista española de la Alta Navarra. A partir del siglo XIII los barcos y los hombres de la Navarra marítima peninsular están al servicio de Castilla, que la había conquistado en el año 1200, por lo que en los intentos españoles de conquistar toda Navarra dichos barcos están al servicio de los conquistadores y comienzan por enfrentarse a los barcos de Lapurdi. Los pacíficos marinos desde los puertos de las villas costeras de Lapurdi se vieron obligados a practicar el corso como defensa, a la vez que obtenían el reconocimiento de nuevos derechos que se añadían a los conservados durante el dominio inglés de trescientos años, iniciado en 1151.

Aquí la actividad corsaria y la patente de corso surge y coincide en el tiempo con las conquistas de Navarra y de México por Castilla, habiendo constancia ya de antes de la relación pacífica de Navarra con México. Los numerosos corsarios, con nombres como Cabarrus [Caparroso], Larralde, Araneder… El patrocinio de la futura reina Margarita de Navarra en 1522 a la acción corsaria sobre las tres carabelas que conducían en sus bodegas el tesoro de los aztecas, del último emperador Guatimocin para Carlos I, desviado a Normandía. En 1527 una galera de Capbreton ayudada por las de San Juan de Luz y Biarritz apresó dos barcos cargueros españoles. Los ejércitos españoles habían invadido y arrasado pueblos y villas en 1512, 1522 a 1524 y 1527;a pesar de sus reiterados ataques no pudieron acabar con la independencia navarra. Ello generó por la parte navarra la necesidad de un perfeccionamiento de la organización defensiva. Así la construcción de la plaza fuerte de Navarrenx y los muelles de la base naval corsaria de Donibane, terminadas de construir en 1548. El florecimiento literario del euskera alcanzó en este puerto comercial y corsario las más altas cimas, con escritores como Axular, tomando el testigo del inicial surgimiento en el ámbito de los reyes de Navarra con Etxepare o Leizarraga. Hasta no hace mucho los vecinos del puerto corsario de Ziburu acudían al Monasterio de Urdax para sus necesidades religiosas y allí eran enterrados como todavía consta en las lápidas de sus tumbas. Desde 1621 hasta 1789 los reyes de Francia lo son también de Navarra, y nuestros corsarios tienen la patente de corso del rey de Francia y de Navarra, por lo que su bandera es roja con las armas de Navarra y Francia. Al igual que la bandera roja navarra arrebatada al barco que la llevaba por Antonio Oquendo, negrero y almirante de la armada española, actualmente depositada en el museo de San Telmo.

Tomás Urzainqui Mina