Opinión / Iritzia
El silencio indolente
Durante la guerra del 36 y en años posteriores, tras el levantamiento militar golpista contra el sistema democrático vigente la República, se cometieron una de las más atroces y ruines acciones contra la persona, contra la sociedad, contra el pensamiento crítico, contra la libertad de expresión, contra la convivencia: “las sacas” de personas de sus casas, de sus trabajos, para fusilarlos por sus ideas, por lo que habían expresado, por los posicionamientos que habían tomado… Sacados con nocturnidad, para arrojarlos a las cunetas a escondidas para ocultar el lugar. Semejante matanza generó tal miedo entre la gente de bien, que el silencio se instauró de tal manera que criticar, posicionarse en contra, daba pavor, miedo a que te pasara lo mismo que a los fusilados, desaparecer para siempre sin dejar rastro y que toda tu familia quedara marcada, señalada y despreciada.
Ese silencio miedoso de una parte, la parte crítica, era la que posibilitó durante cuarenta años la convivencia. Una convivencia ficticia, pero apañada. Ese silencio provocado caló tan profundamente que acabada la dictadura, ya con la democracia, no se supo romper con el corsé anterior. No se hizo una revisión crítica de lo pasado, hubo que dejarlo correr, olvidar para poder seguir conviviendo. Más silencio basado en el miedo a la verdad y a la reparación, no fuera que hubiese un nuevo levantamiento militar golpista.
Pero cuando uno/a y toda la sociedad ha crecido en ese ambiente del miedo y del silencio, hay que ser valiente para lanzarse a debatir sin discutir. En estos cuarenta últimos años de democracia se ha discutido mucho y debatido menos, a veces, demasiadas veces, la discusión ha llevado a que se rompan cuadrillas de amigos/as, a que se separen familias, porque la discusión se hacía extrema, se intentaba imponer la idea al interlocutor y se llegaba al enfrentamiento con el insulto y a veces con las manos. No se enseñó en las familias, en las aulas, a debatir en libertad, a respetar la idea contraria, a reflexionar en común, a saber interiorizar los avances. Por eso, la respuesta social a esa tensión no fue ¡más democracia! más debate de ideas huyendo de lo personal. Se siguió sin entender que la clave estaba en la educación, en la formación crítica, que se nos tenía que enseñar a debatir sin enfados, a saber exponer tus ideas y defenderlas frente a la otra persona sin descalificarlo.
La respuesta fue de nuevo el silencio cauteloso, ya que si no discutimos, si no empezamos ningún debate, si no criticamos… no reñimos, por lo que la convivencia volverá a su ser (“por la paz un avemaría”). Y este es uno de los problemas más graves de la sociedad española contemporánea. Pueden colectivos, grupos de opinión, pensadores… abrir espacios de reflexión, incidir sobre temas que a todos/as nos afectan: situación laboral, feminismo, xenofobia, ecologismo, relaciones entre comunidades y Estado, etcétera, y aparentemente la gente va a dar la razón a la mayoría, va a asentar por no discutir por miedo a veces de quedarse aislado. Se entra en lo que la politóloga alemana Elisabeth Noelle-Neuman definió como “la espiral del silencio”: la tendencia que mostramos las personas a no exponer públicamente nuestras opiniones cuando somos conscientes de que estas no son mayoritarias.
Ese dar la razón a la mayoría para evitar el enfrentamiento hace que no haya reflexión interna ni interiorización de las ideas que en público se dicen defender. Sin embargo, a la hora de la verdad en el espacio privado protegido de las miradas externas, se actúa como si todas esas ideas progresistas no fueran con uno/a. Y así vamos, indolentes sin avanzar.
Natxo Barberena
Euskararen gibelatze
1349. urtetik hasita, Aragoiko koroaren mendean zegoen Oska hirian argitaratutako udal agindu edo ordenantzetan, herriko azokan pertsonen arteko salerosketetan artekaritza lana egiten zutenei, arabiera, hebraiera eta euskara erabiltzea debekatu zieten eta garai hartako kristautasunaren hizkuntza zen aragoitar erromantzea erabiltzera derrigortu zituzten. Aldi hartan, artekariek, iruzurrik ez gertatzeko, pertsonen arteko salerosketak egiaztatzen zituzten.
Oska hiriko ordenantzetatik, denbora igaro ahala, arabieraren eta hebraieraren debekua kendu bazuten ere, hizkuntza haiek lurralde hartatik desagertu egin zirelako, euskararen debekuak hirurehun urtez iraun zuen, XVII. mendera arte.
1768 eta 1770. urteetan hartutako erabakien bidez, Espainiako Carlos III.a erregeak inperioko eskola guztietan, baita Amerikakoetan ere, gaztelania derrigorrezko ezarri zuen eta gainontzeko hizkuntza guztiak erabiltzea debekatu eta zigortu egin zuen Borboi etxeko errege glotofobo hark.
Frantziako iraultzaren garaian, 1794. urtean, Frantzia osoan hizkuntza bakarra ezartzearen aldeko Barère txostena gailendu zen. Jakobino iraultzaileek frantsesa estatu-nazioaren hizkuntza bakar eta nagusi bihurtu nahi zuten garai hartan, Henri Grégoire abade iraultzaileak, 1794ko ekainaren 4an, Frantziako Lehen Errepublika sortu zuen batzar konstituziogilearen aurrean, “Dialektoak suntsitzeko eta Frantziako hizkuntzaren erabilera orokor-tzeko, behar eta baliabideei buruz” aurkeztu zuen txostenean zioenez, Frantziako biztanleen % 11k besterik ez zuen hitz egiten Napoleonek ere ikasi beharra izan zuen hizkuntza. 28 milioi biztanleetatik 3 baino gutxiagok egiten zuen frantsesez. Frantzia iraultzaile hartako 83 departamentuetatik 15etan bakarrik egiten zen frantsesez. Garai hartako errealismo linguistikotik oso urrun zegoen Frantziaren luze-zabalean iraultzaren agintetik ezarri zuten hizkuntza.
Frantzian ere, iraultza handiaren ondoren, XIX. mendean barrena, hainbat legeren bidez eskolako hizkuntza bakartzat ezarri zuten frantsesa (1833ko Guizot legea, 1850eko Falloux legea, 1882ko Ferry legea…).
1876an, Bigarren Karlistaldiko gerratearen ondoren, Araban, Bizkaian, Gipuzkoan eta Nafarroan Foruak galdu zirenean, gaztelania ezarri zen hizkuntza bakar. Gerra galtzeak herrigintzarako ahalmena, erabakimena eta ekimena galtzea ekarri zuen eta hortik berebiziko atzerakada etorri zen euskararentzat. Garai hartako Madrilgo El Imparcialegunkariak hauxe argitaratu zuen bere editorialean:
“Quitarles los Fueros no es suficiente, ahora tenemos que quitarles la lengua…”.
1914an, Lehen Mundu Gerra piztu zenean, Ipar Euskal Herriko baserriak -Lapurdi, Baxenabarre eta Zuberokoak- hustu egin ziren gazte-jendez. Lau urte iraun zuen gerra luze eta odoltsu hartara joan ziren gazte euskaldunak frantsestuta itzuli ziren lubakietatik, Frantziaren aldeko herritartasun atxikimenduz beterik. Borrokaren lehen lerroan ziren euskaldun anitz frantsesa ez jakiteagatik hil ziren, aginduak ez ulertzeagatik. Kantuak dioen bezala, “Euskara baizik ez zekiten haiek, morts pour la patrie”. Armak hartzera deitutako euskaldun frankok gerra latz hartan euskara soilik jakitea trabarako eta kalterako zutela iritzi zioten eta, horregatik, frantsestu egin ziren. Frantziaren alde bokorratzeak herritartasun lokarri sendoak sortu zituen euskaldun anitzengan. Eskolak eta armadak funtsezko funtzioa izan zuten frantses nazioaren sorkuntzan, nazio kontzientzia horren errotzean. Eta Euskal Herrian ere eragina izan zuten.
Gerrek on guztia eraman eta txar guztia ekar-tzen dute. Hala, beste gerra batek ekarri zuen euskara Hego Euskal Herriko karriketatik, dendetatik, aldizkarietatik, egunkarietatik, liburuetatik, irratietatik, disketatik, antzokietatik, elizetako ponteetatik eta bizitza publikotik desagerrarazteko agindua. Baina, batez ere, hitza mintzo bihurtzeko debekua eta zigorra ekarri zuen. Falangisten fusilen aurrean zigortutako euskaldunekin herri askotako hormak tiroz zulatu eta odolez gorritu zituen erregimen frankistak ekarri zuen euskararen erabateko debeku eta jazarpena. 1938an, esate baterako, haur jaioberriei euskarazko ponte-izena jartzea debekatu zuen 40 urte iraun zuen Frankoren diktadura glotofobo hark. 1944an, berriz, idazki publiko guztietan debekatu zuen euskara, baita hildakoen hilobietan ere. Euskaraz jaio, bizi eta hiltzea debeku eta zigorra zen Generalísimoaren diktadura hartan.
Baina euskararen galera inondik etorri bazen, modernizazioak ekarritako lan egiteko moldearen aldaketatik etorri zen. Industrializazioak ordura arteko gizartearen antolaketa irauli egin baitzuen. Familia asko eta asko mendi-mendian belardiz inguratutako baserri-etxe zabaletan bizitzetik, etxe-ilarez osatutako kalezuloetara joan ziren bizitzera, izenik eta izanik gabeko etxe estuetara, ke beltza zerien lantegien altzora. Industrializazioak euskararen lurraldea kolonizatu eta urbanizatu egin zuen, bereziki Espainiatik saldoka etorritako langile erdaldunekin. Erdaraz lan egiten zuten fabrika haietan soldatapeko langile bihurtzeko ezinbestekoa zen euskara bazter uztea, baita erdaldunez jositako hiri, herri eta auzoetan bizitzeko ere. Biztanleriaren hazkunderik handiena 1950 eta 1975. urteen artean gertatu zen: % 93 hazi zen biztanleen kopurua Hego Euskal Herrian. Ia bikoiztu egin zen biztanleria: 1950. urtean 1.443.472 biztanle izatetik, 1975 urtean 2.783.352 biztanle izatera igaro zen biztanleria Araba, Bizkaia, Gipuzkoa eta Nafarroan, 1.300.000 herritar gehiago hogeita bost urtean.
Baserri-etxeetan oinarritutako familiaren egitura sozialak eta ekonomikoak bere azken arnasa eman zuen industrializazioarekin. Baserriak mendeetan hezur-mamitutako burujabetza ekonomikoa galdu egin zen, lantegi handien menpekotasun ekonomikoaren gatibu bihurtzeko.
Eta gaur egun, euskararekin ere, horretan gaude. Gizakia gizaki denetik biziraupena eta garapena lanean ardaztuta dituen gizarteak nola bihurtuko du euskara bere hizkuntza nagusi, lanerako baliorik ematen ez dion bitartean? Euskara lan egiteko hizkuntza izaten dugunean, orduan bihurtuko dugu euskaldunez osatutako gizartearen ardatz-hizkuntza. Azken batean, gizakiaren hiru oinarri funtsezkoenak euskaratik eraikitzea da gakoa: familia, lagunartea eta lana. Horiek azken mila urteotan etxetik eta euskaratik eraiki ditugu. Eta aurrerantzean ere, euskaratik eraiki beharko ditugu euskaldunon mintzoa, morrontzarik gabe, bere buruaren jabe izatea nahi badugu.
Patxi Saez Beloki
Soziolinguista eta Euskaltzaindiko Sustapen batzordeko kidea
