Cultura / Kultura

Mariano Mendigatxa eta Erronkariko Uskara

mendigatxa
mendigatxa


Duela mendebete, 1918ko garilaren 31an, Mariano Mendigatxa Ornat zendu zen Bidankozen. Berari esker, euskalkirik arkaikoenaren, alegia, Erronkariko uskararen ezagutza mamitsua badugu, pinuari ‘ler’ deitzen zion hizkera, udaberriari ‘bedatse’, larunbatari ‘neskaneguna’ edota ilargiari ‘goiko’, besteak beste. Mendigatxa eta bere lana, ordea, nahiko ezezagunak dira oraindik.


ERRONKARIERAREN INGURUKO IKERKETAK
Mariano Mendigatxa Ornat eta uskaraMariano Mendigatxa Bidankozen jaio, bizi eta hil egin zen, Erronkaribarko herri txikienetako batean. Bere bizitzako baldintzek Erronkariko uskararen ikerketarako iturri nagusietako bilakatu zuten.

Horrela, 1862an Louis-Lucien Bonapartek bere aholkulariei Erronkariera aztertzeko bailarako zein herria izango zen egokiena galdetu zienean, hauek Bidankoze aukeratu zuten, ziur aski isolamendu geografikoak lagunduta uskara hobe mantentzeagatik. Bertan, bi laguntzaile paregabe aurkitu zituen: Prudenzio Hualde apeza, berarentzat Astete Aitaren Katixima eta Ebanjelio Saintiua segun San Mateok itzuli zituena, eta Mariano Mendigatxa, 1869ko udan zehar Donibane-Lohitzunen berarekin Erronkariko uskararen aditz-taula osatu zuena eta baita hiztegiko hainbat berba bildu ere. Lapurdiko egonaldi honetan Bonapartek Mendigatxa erretratatu zuen (artikulu honetan dagoen irudia), argazki hori erronkariar baten zaharrena izanda.

Urte batzuk geroago, 1878an, Arturo Kanpion izan zen Mendigatxarekin harremanetan jarri zena, kasu honetan Orreaga balada Bidankozeko uskarara itzularazteko.

Hizkuntzalariei dagokionez bi hamarkada zuri eman ondoren, 1902an Resurrekzion Maria Azkue izan zen dagoeneko zaharkitutako Mariano baten mesedeak eskatu zituena, era honetan lan akademikotik haratago joango zen harremana hasiz. 1902ko udako Santa Graziko topaketaren ondoren, urte horretan hasi eta 1916ra arte luzatuko zen gutun trukea egin zuten, eta haietan, Azkuek horrela eskatuta, Mendigatxak uskaraz eguneroko Bidankozeko kontuez idazten zuen, garaiko bizimoduez, egun desagertutako ohiturez eta ospakizunez, esaera-zaharrak, ipuinak, abestiak… Horregatik, Mendigatxa eta Azkueren arteko gutunak hizkuntza ondare garrantzitsua izateaz gain, etnografiako benetako altxorra badira ere.
 
MENDIGATXA ETA USKARAREN GAINBEHERA BIDANKOZEN
Marianoren bizitza euskalkiaren gainbeheraren laburpen gisa har genezake. Mendigatxa 1832an jaio zen uskara sasoi onean zegoen eta nagusi zen Bidankoze batean, nahiz eta gizonetako askok gaztelania ezagutu (artzainek Nafarroako hegoaldeko Bardeetan neguak igarotzeagatik eta almadiazainek zura ibaian behera saltzeko beharragatik, Nafarroako hegoaldean, Aragoin edo Katalunian), kontu hau aurreko belaunaldi batzuetatik ohikoa izanda. Emakumeek, ordea, ia ezezagun izango zuten gaztelania.

Karlistadek hizkuntzaren erabilerako atzerapausu handiak ekarri zituzten, azkenak (1872-1876) bereziki, Bidankozen dirudienez hainbat kasutan familia-transmisioaren etena ekarri zuena. Guda amaitu ondoren, gainera, herriak izan zuen azken parroko uskalduna hilko zen, Prudenzio Hualde bidankoztarra, honekin Erronkariko uskara elizatik ere desagerraraziz. Horrela, Mendigatxa etxean Marianoren seme-alabek uskara ikasi zuten, 1854 eta 1863 bitartean jaioak izanda, baina ez, ordea, bilobek, 1883tik aurrera jaioak.
 
Mariano Mendigatxa Ornat eta uskara
Horrela, uskara eremu publiko gehienetatik desagertzen joan zen eta etxera baztertua izan zen, zaharrek besterik ez hitz eginda. Fase honetan zegoen hizkuntza Azkuek Mendigatxa ezagutu zuenean, eta hortik Marianok aipatzen zituen uskarazko hitz batzuk gogoratzeko arazoak, ez baitzen geratzen erronkariera bera bezala menperatzen zuenik. Hala eta guztiz ere, Mendigatxa bere ama-hizkuntza bilobei irakasten saiatu zen, baina amore eman zuen, etsita.

Gaur badakigu Bidankozen uskara ez zela Mariano Mendigatxarekin desagertu, baina hilzorian bazegoen.
MENDIGATXARI OMENALDIA
Dagoeneko 1932an Azkuek, Euskaltzaindiako lehenengo lehendakariak, Mendigatxari oroitarri bat jartzea proposatu zuen bere jaiotzaren mendeurrena aprobetxatuz. Akademiak onartu, baina ez zen bere etxean ipini, ziur aski garaiko kontuak zirela eta.

Hamarkada batzuk beranduago, 1975ean, Bidankozen bertan eskaini zien omenaldi txiki bat bai Mariano Mendigatxari baita Prudenzio Hualderi ere, Erronkariko euskarazko meza bat eginez, eta ekitaldi hau lau urte beranduago Hualderen heriotzaren mendeurrenean aurrekaria izan zen. Baina Mendigatxak ez zuen Hualderena bezalako ez omenaldirik ez oroitarririk izan.
Hori dela eta, bere heriotzaren mendeurrena aprobetxatuz, bidankoztar ospetsu honi omenaldi xume bat bultzatu egin dugu, merezi duen bezala gogora dezagun. Horretarako, Bidankozeko Aiza-Bulguak 2018ko setemeraren 1erako ekitaldi bat antolatu du herriko xeien barruan eta Euskaltzaindiaren parte-hartzearekin, azkenik ‘eskarrik anitx, Mariano!’ bat eskaini ahal izateko.
Gotzon Pérez Artutx, zuzeu.eus


Cultura inicia el expediente de declaración del “Juego de laxoa” como Bien de Interés Cultural Inmaterial

A1-1200455475.jpg

A1-1200455475.jpg


A

El Departamento de Cultura, Deporte y Juventud ha iniciado el expediente de declaración del “Juego de laxoa” como Bien de Interés Cultural (BIC) Inmaterial, a propuesta de la asociación cultural “Laxoa Elkartea”. Practicado en Baztan y Malerreka, se trata probablemente de la modalidad viva más antigua de pelota vasca.


Así se recoge en una resolución de la directora general de Cultura-Institución Príncipe de Viana, Dori López Jurío, publicada en el Boletín Oficial de Navarra (BON), de este pasado martes 31 de julio. Desde el punto de vista inmaterial, el juego de laxoa se considera un bien de especial relevancia para Navarra, tanto por su singularidad como por su pervivencia. Por un lado, se trata de una modalidad ancestral del juego de pelota que únicamente ha pervivido en la Comunidad Foral y, por otro, su práctica es una expresión viva, arraigada y compartida de su transmisión comunitaria

El juego de laxoa, también conocido como “Guante”, se practica en plaza libre, con una organización en dos equipos de cuatro pelotaris que juegan unos frente a otros. El saque se realiza desde una piedra fija o botilllo colocado en un extremo de la plaza, y las o los jugadores, provistos de guantes de cuero específicos de esta modalidad, se lanzan la pelota directamente hasta conseguir un tanto o una raya. Este juego se practicaba antaño en los pilotasoros, prados a cierta distancia del pueblo. Más tarde pasaron a ocupar las plazas del recinto urbano. Muestra características comunes a otros juegos de pelota vasca, como el bote luzea, el rebote o la paxaka. Fuera del ámbito de la pelota vasca existen otras modalidades muy parecidas en el resto de España (Valencia o Lanzarote), Europa (Francia, Bélgica, Holanda e Italia) y América (México, Colombia, Ecuador o Argentina).

Además de estas peculiaridades, se pueden destacar otras: ocupa las plazas de las poblaciones; está muy ligado a la iglesia, tanto como espacio de juego (atrios, paredes y tejado) como por la gran cantidad de referencias históricas a curas pelotaris o ritos religiosos, como el rezo del Ángelus; y requiere de la pervivencia de oficios tradicionales, especializados en la elaboración de las dos herramientas que son imprescindibles (pelota y guante). Sin embargo, son diversos los factores que dificultan su pervivencia, como su reducida implantación territorial, la escasez de jugadores, la complicación de las reglas, las afecciones a los edificios colindantes o los lugares de juego, y la progresiva desaparición de los artesanos fabricantes de las herramientas necesarias.

Proceso de declaración de BIC

Tras el inicio del expediente de declaración (incoación) del “Juego de laxoa” como Bien de Interés Cultural (BIC) Inmaterial, a partir de ahora se abre un proceso recogido en la Ley Foral de Patrimonio Cultural.

Así, esta incoación tiene como efecto inmediato y directo la aplicación provisional del régimen de protección establecido en la Ley para los Bienes de Interés Cultural, y la Administración Foral tiene un plazo de 20 meses para resolver y notificar el procedimiento. Además, la incoación abre un período de información pública de 30 días. El expediente incluirá el informe preceptivo del Consejo Navarro de Cultura.